ONBETAALBAAR

Almas vraagt of ik de grote lading net binnengekomen boeken al eens wil nazien bij de ontvangstreceptie voor een eerste schifting, om te voorkomen dat er teveel bakken naar de boekenafdeling worden gestuurd. Een snelle screening bewijst dat hij gelijk heeft: een groot deel van deze boeken is enkel nog goed voor de papierbak.
Zo heeft Lekturama Vlamingen en Nederlanders destijds bedolven onder tientallen boekenreeksen zoals 'Succesvol Fotograferen', 'Wereldberoemde Jeugdboeken', 'Grote Mysteries’ of 'Grote Reisencyclopedie’, er kwam maar geen einde aan de vindingrijkheid van deze Nederlandse uitgeverij annex postorderbedrijf om weer een nieuwe serie te verzinnen. Bij al wie al iets langer meegaat behoren deze boeken tot het collectief geheugen.
De uitgever hanteerde een vernuftige tactiek: het eerste deel werd gratis of voor een habbekrats opgestuurd, eventueel met de mogelijkheid om het volgende deel ook nog aan een sterk verminderde prijs aan te kopen, en vanaf dan was de arme consument weerloos want ze stonden zo mooi in de kast en je kon natuurlijk niet anders dan voor de volledige reeks gaan. Zo kwam bij ons onder meer de reeks 'Alles over doe-het-zelf' in huis, met als paard van Troje 'Onderhoud van auto en motor' en '1001 ideeën voor uw vrije tijd'. Dat al die ideeën in een boek van 160 pagina's werden samen gebracht, daar stelden we ons toen geen vragen bij.

Nog zo’n merknaam die voor nachtmerries zorgt bij de medewerkers van onze boekenafdeling: Reader’s Digest, bij ons vooral als tijdschrift ‘Het Beste’ bekend geworden. De kringloopwinkel wordt elke dag weer bedolven onder deze boeken met vereenvoudigde en ingekorte versies van zowel streek, pulp als klassieke romans waarvan er telkens een viertal in één band werden samengebracht. De finesses werden weggeknipt waardoor een thriller als 'Het Testament' van John Grisham van 448 pagina's herleid werd tot 168 blaadjes, of 'De Vlucht' van Jan Hartog van 218 naar 71 pagina's. Door het inkorten werd het plezier van de lezer grotendeels tenietgedaan waardoor deze uitgever in zijn eentje verantwoordelijk gesteld kan worden voor een nooit tot bloei gekomen liefde voor boeken bij meerdere generaties lezers.
Een ander boek dat hier op zijn minst een keer per week voorbij komt: 'Woninginrichting, 1001 ideeën en tips' waarmee Test Aankoop vanaf 1984 nieuwe klanten probeerde te werven. Ook Konsalik en Daniëlle Steel vallen geregeld op in de toestroom van boeken en zouden onze boekenkasten domineren moesten we geen strenge schiftingsprocedure hanteren.

Het wrede is dat de medewerkers, vooral de anderstaligen dan, de neiging vertonen om deze meestal ongelezen en er daardoor nog goed uitziende boeken te houden en de er niet meer zo fris uitziende maar écht interessante exemplaren weg te gooien. Het duurt een tijdje voor ze door hebben dat het ook hier, in het rijke westen, niet allemaal goud is wat blinkt.
Andere redenen om boeken weg te gooien zijn het hele boek door terugkerende aantekeningen in de marge; zinnen met balpen onderlijnd; hele stukken tekst ingekleurd met fluostift of om de zoveel pagina's een kindertekening. Maar ook vochtvlekken, loszittende pagina's, een stuk van de kaft die ontbreekt of ernstige leesvouwen waardoor het boek scheeftrekt, worden niet in onze winkelrekken getolereerd.

Gelukkig komen er ook mooie boeken binnen. Zoals daarnet nog enkele dozen: de eerste titels die je ziet, doen je hart sneller staan, en een snelle blik op wat eronder steekt lijkt te bevestigen waarop je hoopte.
Toen ik eindelijk de tijd vond om ze te sorteren bleek dat ik me niet vergist had; Coetzee, Grunberg, Murakami, Coe, het hield niet op. Bovendien was het iemand die zijn boeken soigneerde; de enige aanwijzingen dat iemand ze gelezen had, bleken de briefjes met overgeschreven passages tussen de pagina’s, en een zeldzame, vage leesvouw in de rug van zo’n boek. De eigenaar noteerde zijn naam weliswaar op het schutblad, maar klein en netjes, én met potlood. Het is minder evident dan het lijkt; weinig lezers hebben voeling met een boek, en hoe weerbarstiger de inhoud, hoe erger die dingen soms toegetakeld worden. Alsof de leessporen als eretekens gelden van veldslagen die geleverd moeten worden bij het overmeesteren van de soms weerbarstige literatuur.

Je kunt veel leren over iemand aan de hand van zijn boeken maar deze persoon was wel heel gul in het geven van aanwijzingen. Om te beginnen bleek uit het aanbod dat het om iemand ging met een brede interesse, zowel op het gebied van politiek, godsdienst en filosofie, als poëzie en literatuur. In vrijwel ieder boek staken er één of meerdere netjes in vier gevouwen krantenpagina's waarop je een recensie van het desbetreffende boek terug kon vinden, of een interview met de auteur. De kassabon waarop de prijs, datum en plaats van aankoop terug te vinden was, stak een zeldzame keer niet voor of achteraan maar ergens halverwege een boek waardoor het vermoeden rees dat het velletje papier ook als bladwijzer dienst had gedaan. Het waren meestal vakkundig geschreven maar weinig verrassende thrillers waar hij bij afhaakte. De klassieke pageturners.
Er waren enkele kalenderblaadjes uit een Druivelaar die hij om onmogelijk te achterhalen redenen had bijgehouden, en hij nam zijn boeken mee op restaurant, getuige de btw bonnetjes. Wanneer het écht een ontdekking was, eventueel ook nog een adreskaartje waarop hij dan de naam van een gerecht noteerde.
Dankzij postkaartjes die hij in museumshops kocht, kwam ik te weten naar waar hij op reis ging, en welke kunst zijn voorliefde genoot. Er waren enkele vervoersbewijzen voor de TGV, en het is niet gemakkelijk om te weten te komen of hij rekening hield met de grootte van zijn voetafdruk maar ik heb in elk geval geen enkel vliegticket aangetroffen.
Er wachtte me nog een verrassing van formaat op het laatst: één van de boeken, ‘A Farewell to Arms’ van Ernest Hemingway, bleek geen boek te zijn maar een houten, als boek vermomd kistje waarin een pakje brieven stak. Elke envelop vertoonde hetzelfde zwierige handschrift en was aan de persoon op het schutblad gericht. Helemaal onderaan een etui met foto’s. Toen ik ’s avonds afgesloten had, nam ik het kistje mee naar mijn bureau om uitvoeriger te bekijken.
De brieven dateerden uit 1983 en waren van een vrouw afkomstig die ieder schrijven eindigde met een uiting van verlangen om elkaar snel weer terug te zien. Ik weerstond de verleiding ze te lezen en bladerde in plaats daarvan door naar de foto’s die in het etui staken. Daarop stond ‘Cha’am, Thailand, 1982’ geschreven.
Een verliefd stel - late veertigers schatte ik - keek vanuit een badplaats bij schemeravond foto na foto lachend in de lens van de camera. Niet één van de opnames was echt scherp maar alles ademde avontuur en opwinding. Melancholie viel over me heen toen het me daagde dat de data op de jongste kastickets tot de zomer van 2012 teruggingen. Ik maakte snel een rekensommetje: als de man op de foto inderdaad tegen de vijftig aankeek in 1982, dan moest hij vandaag bijna negentig zijn.
Langzaam rees het vermoeden dat de man zich waarschijnlijk niet meer onder de levenden bevond.

De volgende dag verwijderde ik de nota’s, kastickets, postkaarten en knipsels waardoor het weer gewone boeken werden, en stopte alles samen met de foto’s en brieven in een doosje dat ik in de sortering bovenop het rek met rariteiten plaatste. Je moet altijd voorbereid zijn. Wie weet dook er straks iemand op die deze onbetaalbare herinneringen per ongeluk afgegeven had en ze alsnog terug wilde.